بازدید از منزل به سبک مددکاری اجتماعی
در این مجال، قصد داریم در مورد یکی از ابزارهای کار مددکاران اجتماعی یعنی “بازدید از منزل“ صحبت کنیم.
خواننده محترم احتمالاً شنیده یا به عینه مشاهده کرده که در همسایگی اش فردی با لباس رسمی و ظاهری موجه به منزل نیازمندی مراجعه کرده باشد یا از همسایه، اطرافیان یا روحانی محل در مورد وضعیت اقتصادی خانواده مشخصی پرس و جو کرده باشد. از مدتها قبل که صندوق های خیریه یا بخش خیریه و اعانات مساجد و تکایا، رویه ی نیکوی وام قرض الحسنه را در پیش گرفته اند، معمولاً بخشی از فرایند پرداخت وام یا کمک نقدی، را تحقیق و بررسی در خصوص صدق و کذب ادعای نیاز به وام متقاضی تشکیل می داده است که این بررسی از طریق مراجعه به منزل و پرسش از افراد مورد اعتماد محل صورت می گرفت. شخص تحقیق کننده، موظف بود ظاهر و نمای منزل مسکونی و وضعیت مالی فرد و خانواده اش را مشاهده کند و از اهالی مورد اعتماد محل در خصوص مستحق بودن یا نبودن وی یا حتی گاهی از وضعیت دین و ایمان او سئوالاتی بپرسد و گزارش شفاهی یا کتبی اش را به مسئولین صندوق خیریه یا مسجد، تقدیم کند تا در صورت احرازِ قابل اعتماد و مستحق بودن فرد، در مورد تخصیص یا عدم تخصیص وام مربوطه به او تصمیم گیری شود. به این بخش از فرایند، گاهی بازدید از محل سکونت نیز اطلاق می شده است. این سنت ارزشمند و نیکوکارانه امروز هم به عنوان یکی از مهمترین ویژگیهای یک جامعه اسلامی و ایرانی برقرار است. اما این با آنچه در مددکاری اجتماعی با عنوان بازدید از منزل (home-visit) شناخته می شود بسیار متفاوت است .
مددکار اجتماعی از جانب ارگان یا موسسه مربوطه برای مشاهده و ارزیابی وضعیت “اجتماعی-اقتصادی-خانواگی” و نه فقط موقعیت مالی، مأمور بازدید از محل سکونت یا اشتغال وی می شود. در برخی متون از home-visit به عنوان یک ابزار درمان فرد یا خانواده یاد شده است. برای بازدید-از-منزل به سبک مددکاران اجتماعی، برخی شرایط می بایست وجود داشته باشد. مهمترین شرط آن، صلاحیت خود مددکار اجتماعی است. مددکاران اجتماعی از جمله معدود گروه های حرفه ای هستند که در سراسر جهان مجوز حضور در منزل مددجویان را می یابند. آنها برای این مجوز باید دروس و دوره های مربوطه را طی نموده و حداقل کارشناسی مددکاری اجتماعی را اخذ کرده باشند یا توسط نهادهای صاحب صلاحیت در حوزه آموزش، مجاز به این کار شناخته شده باشند.
تقریبا در همه کشورها، التزام به منشور اخلاقی این حرفه در کنار قوانین منع کننده و حفاظت کننده دولتی (در ایران، بعضی از فارغ التحصیلان با سوگندنامه مددکاری اجتماعی کار خود را آغاز می کنند) صلاحیت و اعتمادپذیری مددکار اجتماعی را به نوعی تضمین می کند. مددکار اجتماعی برای بازدید منزل نیاز به تجربه دارد. لذا قبل از اقدام مستقل به این کار، با نظارت یا همراهی یک کارشناس مددکاری اجتماعی باتجربه موارد و آیتم های تجربی کار را می آموزد و از آن پس با تکیه بر آموزش های فراگرفته و تجربه ای که کسب نموده به صورت مستقل می تواند مأمور این کار شود و مشاهدات دقیق انجام دهد و گزارشهای منطقی وعادلانه ارائه نماید.
اما مددکار اجتماعی درون خانه مددجو به دنبال چه می گردد؟
هدف از ورود مددکار اجتماعی به منزل مددجو، علاوه بر مشاهده وضعیت اقتصادی و نوع ساختمان و اثاثیه منزل، ارزیابی کیفیت روابط بین افراد خانواده، روابط مددجو با همسایگان، مشاهده سبک زندگی وی و ارزیابی موقعیت اجتماعی و طبقاتی مددجوست. شاید برخی ازاین اطلاعات را بتوان بر اساس اظهارات خود مددجو و نیز مدارک و اسنادی که وی ارائه می کند حدس زد اما مددکار اجتماعی با مشاهده عینی، فرصت کافی خواهد داشت تا ضمن برقرار کردن رابطه ای چهره به چهره در محیطی آرام، از برخی مشاهدات خود و صحبت های اهل منزل، موقعیت زندگی وی را درک کرده و در مورد نوع و کیفیت شرایط و روابط و نیز سبک زندگی وی و حتی میزان تعلقات و توجهات مددجو نتیجه گیری های درست و منطقی به عمل آورد. در این بازدید، رابطه مادربزرگ/پدربزرگ با نوه ها، نحوه برخورد مادر سرپرست خانوار( یا گاهی مادر ناتنی) با کودک، نظافت منزل، وجود حیوانات اهلی (در روستاها یا شهرهای کوچکتر) ، پوشش مددجو و فرزندان، غذا و نوع رژیم غذایی و حتی امکان اعتیاد والدین یا خود مددجو ملاحظه می شود. همه این موارد، همانا “موقعیتی” را که مددجو در آن قرار گرفته است شکل می دهند.
گفتیم که مفهوم بازدید-منزل گاهی به عنوان یک روش درمانی مورد استفاده قرار می گیرد. نمی خواهم ذهن خواننده را به سوی جملات و کلمات تخصصی بکشانم. لذا از اینکه آیا بازدید از منزل می تواند ابزاری برای تسهیل درمان در رشته هایی همچون مددکاری اجتماعی باشد می گذریم و به این قناعت می کنم که نقطه قوت مددکاران اجتماعی نسبت به سایر افراد حرفه های یاورانه در این است که مددکاران، فرد را همواره “در- موقعیت” و اعمال و افکار او را “وابسته به شرایط” می بینند. با این طرز نگاه، اگر این افراد بخواهند به تصمیم درست برسند و بتوانند انتخاب های بهینه انجام دهند ناچارند موقعیت فعلی و تاریخچه فرد و خانواده اش را درک کنند. لذا مشاهده و ارزیابی محیط زندگی و کار فرد یکی از ملزومات کار با مددجوست. دیگر اینکه بازدید از منزل به مددکار اجتماعی کمک می کند تا مددجو را در محیطی طبیعی (دور از اداره یا دفتر موسسه که معمولا افراد سعی می کنند در آن، رفتار و ظاهری غیر از آنچه درون خانه دارند داشته باشند) ببیند و در محیطی آرام و قابل پذیرش تر با مددجو در مورد مشکلش صحبت کند.
به هر تقدیر، یکی از مراحل اصلی در بسیاری از فرایندهای کمک رسانی از سوی مددکار اجتماعی بازدید از منزل است که وی را در تشخیص بهتر و در نهایت، ارائه کمک مناسبتر و با کیفیت تر یاری می دهد. بنابراین، اگرچه مددجو حق دارد تا زمانی که از هویت مددکار اجتماعی و مدارک او مطمئن نشده از ورود او به درون خانه ممانعت بعمل آورد اما پس از اطمینان از آن، اعتماد به او و ارائه واقعیت ها به انجام تشخیصی معتبرتر و کمک رسانی بهتر منجر خواهد شد.
رئیس کارگروه تخصصی مددکاری اجتماعی و سکونتگاههای غیر رسمی انجمن