بهداشت روانی در دوران بازنشستگی و راهکارهای غنی سازی دوران بازنشستگی
توجه به پدیدۀ بازنشستگی و روانشناسی پدران و مادران بازنشسته و طراحی راهکارهای مناسب برای غنی سازی و بهرهوری بیشتر در دوران بازنشستگی از اهمیت والایی برخوردار است. سازمانها به طور معمول برای این دوران از نظر امکانات رفاهی و مادی گامهایی برمیدارند، اما غنی سازی روانی و اجتماعی و تأمین سلامت روانی پدران و مادران بازنشسته مورد غفلت واقع میشود.
آنچه که در دوران بازنشستگی والدین حائز اهمیت است، حفظ و تأمین سلامت روانی و جسمانی، شادابی و روحیه آنان و سازگاری با شرایط پس از بازنشستگی است. لذا در این مقاله سعی شده است پدیده بازنشستگی پدران و مادران، از دیدگاه روانشناسی و بهداشت روانی و ارتقای کیفیت زندگی بازنشستگی در ابعاد روانی و اجتماعی مورد بررسی قرار گیرد.
صدای پای آب*
[two_third]
زندگی، رسم خوشایندی است.
زندگی، بال و پری دارد با وسعت مهر، پرشی دارد اندازه عشق.
زندگی، چیزی نیست، که لب طاقچه عادت، از یاد من و تو برود.
زندگی، جذبه دستی است که میچیند.
زندگی، نوبر انجیر سیاه، در دهان گس تابستان است.
زندگی، بعد درخت است به چشم حشره.
زندگی، تجربه شب پره در تاریکی است.
زندگی، حس غریبی است که یک مرغ مهاجر دارد.
زندگی، سوت قطاری است که در خواب پلی میپیچد.
زندگی، دیدن یک باغچه، از شیشه مسدود هواپیماست.
زندگی، شستن یک بشقاب است.
زندگی، “مجذور” آینه است.
زندگی، گل و مهر به “توان” ابدیت،
زندگی، “ضرب” زمین در ضربان دل ما
زندگی، “هندسه” ساده و یکسان نفسهاست.
زندگی، تر شدن پی در پی،
زندگی، آب تنی کردن در حوضچه اینک و اکنون است.
[/two_third]
چند حقیقت
- بازنشستگی، مرحله پختگی و خلق آثار بزرگ هنری و علمی است.
- کشفیات مهم پاستور بعد از چهل سالگی بوده است.
- داروین در سن پنجاه سالگی نظریه خود را ارایه کرده است.
- لئوناردو داوینچی تصویر مونالیزا را در سن پنجاه و دو سالگی نقاشی کرده است.
- اکثر چهرههای ماندگار بالای پنجاه سال هستند.
- سعدی در سن پنجاه سالگی گلستان را نوشته است.
- فردوسی در سن هفتاد و پنج سالگی شاهنامه را سروده است.
مقدمه
اهمیت دوران بازنشستگی از ابعاد فردی، خانوادگی و اجتماعی و اقتصادی کمتر از هر موضوع دیگری مورد مطالعه قرار گرفته است. در روانشناسی، از روانشناسی کودکی و نوجوانی سخن بسیار به میان آمده، لیکن از روانشناسی سالمندی و پیری کمتر سخن گفته شده است. دوران بازنشستگی سرنوشت محتومی است که برای هر فردی، اعم از کارگر، کارمند، معلم، پزشک و زن و مرد پدید خواهد آمد.
برخی از کارشناسان بر این باور هستند که بازنشستگی مرحلهای از حیات شغلی کارکنان سازمانهاست که دیگر ضرورت ندارد فرد به طور رسمی و تمام وقت به آن کار بپردازد. لذا افراد باز نشسته میتوانند در خانه بمانند و به طور غیر رسمی و نیمه وقت به کارهای مورد علاقه خود بپردازند و با ورزش و صرف اوقات خود به روشهای گوناگون از زندگی و زنده بودن خود لذت ببرند. در هر صورت بازنشستگی به معنای عدم فعالیت و بی تحرکی و تعطیل دایمی کار و فعالیتها نیست.
در برخی از کشورها (مانند ژاپن) برای پیشگیری از بروز اختلالهایی که پس از بازنشستگی ناگهانی امکان دارد برای فرد به وجود بیاید، بازنشستگی به تدریج صورت میگیرد و کار فرد را به تدریج سبکتر میکنند. در عین حال تلاش میکنند از خردمندان جامعه و افراد با تجربه به شکلهای گوناگون استفاده نمایند.
بدیهی است نسلهای گذشته و نیاکان ما هیچ گاه در طول زندگی خود دست از کار نمیکشیدند و همواره تا واپسین دم حیات خود به کار و تلاش میپرداختند. شایان ذکر است که تعیین سن خاصی برای بازنشستگی در کشورهای مختلف جهان تفاوت میکند. برای مثال ۵۷ درصد از نیروی کار کشور ژاپن را افراد بالای شصت سال تشکیل میدهند. رقم مذکور در کشور ایالات متحده آمریکا ۳۳ درصد، در انگلستان ۱۳ درصد و در فرانسه ۸ درصد گزارش شده است (سلطانی و روحانی، ۱۳۸۰).
در پژوهشی (سلطانی و روحانی، ۱۳۸۰) پرسیده شد که بهترین سن برای شروع بازنشستگی چیست؟ اکثریت افراد سن شصت سالگی را بهترین سن برای آغاز بازنشستگی پیشنهاد کرده بودند. اما در جوامع گوناگون، نگرش افراد نسبت به بازنشستگی، نقش تعیین کنندهای در شروع بازنشستگی دارد.
واکنشهای افراد در دوران بازنشستگی
آرزوی دیرینه بشر، همواره افزایش طول عمر توأم با سلامت بوده است. به همین دلیل افراد هر جامعهای هنگامی که بازنشسته میشوند، نسبت به دوران بازنشستگی خود واکنشها و عکسالعملهای متفاوتی نشان میدهند. این واکنشها بر حسب این که بازنشستگی با رضایت فرد یا بدون رضایت او صورت گرفته باشد، متفاوت است.
- واکنش افسردگی
عده قلیلی از افراد وقوع پدیده بازنشستگی را انکار میکنند و حاضر به قبول آن نیستند. لذا پس از بازنشستگی افسرده میشوند و خود را منزوی میکنند و از این که بازنشسته شدهاند، افسرده و غصهدار میشوند و با تعطیل کردن هر گونه کار و فعالیت و تلاش، روحیه خود را میبازند.
- واکنش سازنده و فعال
اکثریت افراد بازنشسته، این دوران را به فال نیک میگیرند و به طور فعال و خلاق با آن برخورد میکنند و گاهی به همان شیوۀ دوران اشتغال، به کار جدیدی در سازمان جدیدی میپردازند و با بیان این که “نهضت ادامه دارد” و “تا شقایق هست، زندگی باید کرد” به کار و تلاش خود ادامه میدهند و شادابی و روحیه خود را حفظ میکنند.
- واکنش نیمه فعال
برخی از افراد بازنشسته به طور نیمه فعال و نیمه وقت به کار و فعالیت میپردازند و نیمی از ساعات خود را استراحت میکنند.
- واکنش خلاق
برخی از افراد بازنشسته دوران بازنشستگی را دوران خلاقیت تلقی میکنند و احساس مینمایند که از قید و بند آزاد شدهاند و برای ارضای نیازهای روانی خود به کار جدید و فعالیت جدید و انجام امور هنری، ورزشی و اجتماعی و عامالمنفعه میپردازند.
- تغییر شغل
برخی افراد از شغل خود ناراضی هستند و مشتاقانه در انتظار زمان بازنشستگی هستند تا به شغل دیگری بپردازند. این گروه کسانی هستند که مشاغل خسته کننده و یکنواخت دارند، لذا به دنبال تنوع بوده و در دوره بازنشستگی شغل جدیدی را انتخاب میکنند.
برداشتهای مثبت از دوران بازنشستگی
افراد بازنشسته و غیر بازنشسته نسبت به پدیده بازنشستگی برداشتهای متفاوتی دارند:
- بازنشستگی، شروع دوران جدیدی از زندگی است.
- بازنشستگی، نوعی زندگی کیفی و برداشت محصول است.
- بازنشستگی، پذیرش نقش اجتماعی جدید است.
- بازنشستگی، فرایند سازگاری با شرایط جدید خانوادگی و اجتماعی است.
- بازنشستگی، دوران تکامل و تعالی روانی و اجتماعی است.
چه کسانی در سازگاری با پدیده بازنشستگی دچار مشکل میشوند؟
- کسانی که درآمد کافی ندارند.
- کسانی که از مسکن سازمانی استفاده میکردهاند.
- کسانی که بیماری جسمانی و روانی دارند.
- کسانی که با فشارهای روانی مانند مرگ همسر، فرزند روبرو میشوند.
- کسانی که با اجبار و اکراه بازنشسته شدهاند.
مراحل بازنشستگی
الف- مرحله شروع بازنشستگی
اکثر افراد در این مرحله احساس خوشی میکنند. این افراد به اموری میپردازند که قبل از بازنشسته شدن فرصت پرداختن به آن را نداشتهاند و از اوقات فراغت خود لذت میبرند.
ب- مرحله بعد از شروع بازنشستگی
در این مرحله، بعد از خوشیهای اولیه، در مییابند که تصورات اولیه درباره بازنشستگی درست نبوده است و به تدریج به وضعیتی یکنواخت و روزمره گرفتار میشوند.
ج- مرحله ثبات و استواری
در این مرحله افراد بازنشسته به سازگاری جدید دست مییابند و با نگاهی واقعبینانه به ارزیابی مجدد از زندگی خود میپردازند.
د- مرحله پایان بازنشستگی
در این مرحله به علت کهولت و پیری و احتمالاً بیماری جسمانی و ضعف قوای بدنی موجب وابستگی به دیگران میشود و فرد دست از کار و تلاش میکشد و تمایل دارد بیشتر استراحت کند.
ویژگیهای افرادی که با پدیده بازنشستگی سازگاری یافتهاند
این که چگونه میتوان بهداشت جسمانی و روانی خود را در دوره بازنشستگی حفظ کرد، در حقیقت یک پرسش اساسی و بسیار مهمی است. به طور کلی کسانی که با پدیده بازنشستگی سازگاری یافتهاند و بهداشت روانی خود را حفظ کردهاند، کسانی هستند که ویژگیهایی به شرح زیر دارند:
- کسانی هستند که در زندگی خود مدیریت زمان دارند.
- کسانی هستند که به زندگی نگاه مثبت دارند و معتقد هستند “هرچه پیش آید، خوش آید” (الخیر فی ما وقع) و گاه گاهی این شعر را زمزمه میکنند که:
خداوند گر ز حکمت ببندد دری ز رحمت گشاید در دیگری
- کسانی هستند که فعال و متحرک هستند.
- کسانی هستند که آماده یادگیری و دریافت آموزشهای جدید هستند.
- افرادی خوش بین و مثبت نگر هستند.
- از مهارتهای اجتماعی برخوردارند و از شبکه اجتماعی گسترده با دوستان و افراد فامیل برخوردار هستند.
- از زندگی زناشویی خود لذت میبرند و رضایت دارند.
- از درآمد مکفی برخوردار هستند.
- ورزش میکنند و اوقات فراغت خود را به طور صحیح صرف میکنند.
- از شغل خود ابراز رضایت و به آن افتخار میکنند. کسانی که از شغل خود راضی نیستند، ترجیح میدهند زودتر بازنشسته شوند. در مقابل، کسانی که از شغل خود راضی هستند، تمایل دارند به کار خود ادامه دهند و دیرتر بازنشسته شوند (مانند استادان، پژوهشگران و پزشکان).
- در زندگی خود برنامه دارند و ساعت مشخصی میخوابند و صبحانه، ناهار و شام خود را به موقع صرف میکنند.
- کسانی هستند که در گذشته نمیمانند و نمیگویند “ای کاش این کار را میکردم!” آنان افسوس گذشته را نمیخورند و خاطرات بد گذشته را به دست فراموشی میسپارند.
- کسانی هستند که کینهتوز نیستند و در فکر انتقام گرفتن نمیباشند و از کسی کینه به دل نمیگیرند.
- کسانی هستند که به آراستگی ظاهر و نظافت خود توجه دارند.
- کسانی هستند که از خود، ارزیابی مثبت دارند و هیچ گاه خود را به دلیل اشتباهات گذشته سرزنش نمیکنند.
- افرادی هستند که برای اکنون و آینده خود برنامه ریزی میکنند.
- با همکاران و دوستان قدیمی ارتباطشان را حفظ میکنند. به مجالست با صالحان و ابرار ادامه میدهند و میدانند که اگر به دنبال کسی باشند که هیچ ایرادی نداشته باشد، تنها خواهند ماند.
- کسانی هستند که در کارهای گروهی شرکت میکنند، شرکت تعاونی ایجاد میکنند و یک پروژه گروهی راه میاندازند.
- کسانی هستند که دوستان زیادی دارند و در برخورد با دوستان یک نکته مثبت و تعارف آمیز به آنان میگویند.
- کسانی هستند که مسایل بزرگ را به مسایل کوچکتر تقسیم میکنند.
- سعی میکنند بیشتر بخندند و بخندانند و شوخی کنند و چند تا جوک جدید را یاد بگیرند.
- افرادی امیدوار هستند و هر کجا میروند، منتظر وقوع اتفاق خوبی هستند.
توصیههایی برای غنی سازی زندگی در دوران بازنشستگی
۱- معنا بخشیدن به زندگی
سعی کنید به زندگی خود در دوران بازنشستگی معنای مثبت ببخشید.
۲- اوقات فراغت
سعی کنید اوقات فراغت خود را به طور صحیح بگذرانید و از آن به خوبی استفاده نمایید، مانند شرکت در کلاسهای زبان انگلیسی و کامپیوتر.
۳- مشارکت در امور اجتماعی
سعی کنید در امور اجتماعی و کارهای داوطلبانه مشارکت نمایید. برقراری ارتباط با افراد دیگر و عضویت در شبکههای اجتماعی موجب فراموش کردن مشکلات میشود. در سالهای اخیر، سازمانهای غیر دولتی یا مردم نهاد توانستهاند خدمات شایان توجهی به جامعه عرضه کنند. زمانی که ترکیب اعضای این گونه سازمانها بررسی میشود، ملاحظه میشود که اکثریت آنان را افراد بازنشسته تشکیل میدهند، مانند مشارکت در امور مساجد، تعاونیها و انجمنهای علمی.
۴- انتخاب یک کار لذت بخش
اصولاً جوهره حیات انسان با کار عجین شده است، لذا توصیه میشود یک کار یا مسوولیت جدید را شروع کنید، مانند تدریس، مشاوره و کارهای نیمه وقت.
۵- انتخاب یک کار هنری
سعی کنید به یک فعالیت هنری، مانند سفالگری، نقاشی و موسیقی بپردازید.
۶- انتخاب یک سرگرمی سازنده
سعی کنید برای خود یک سرگرمی سازنده، مانند نگهداری پرنده، پرورش ماهی، باغبانی و پرورش گل انتخاب نمایید.
۷- مطالعه و نوشتن
سعی کنید بخشی از اوقات فراغت خود را به مطالعه کتابهای مورد علاقهتان و نوشتن بپردازید.
۸- مسافرت و گردش گری
سعی کنید با اعضای خانواده و دوستان نزدیک به مسافرت و گردش بروید.
۹- شرکت در سخنرانیها و همایشها
سعی کنید بخشی از اوقات خود را به شرکت در سخنرانیها و همایشهای علمی اختصاص دهید.
۱۰- بازدید از موزهها و نمایشگاهها
سعی کنید بخشی از اوقات خود را به بازدید از موزهها و نمایشگاههای گوناگون اختصاص دهید.
۱۱- ورزش
سعی کنید بخشی از اوقات خود را به ورزش کردن، مانند پیاده روی و کوه پیمایی، به طور فردی یا گروهی با اعضای خانواده و دوستان قدیمی اختصاص دهید.
۱۲- برقراری ارتباط با دوستان قدیمی و پرهیز از تنهایی
مصاحبت با همسن یک ضرورت است. از این رو، سعی کنید گاهی با یک دوست قدیمی مورد اعتماد درباره مسایل خود درد دل و صحبت کنید. کسانی که محرم اسرار ندارند، در مقابل افسردگی آسیب پذیرند و در مقابل، کسانی که از حمایت عاطفی برخوردارند از سلامت روانی بیشتری بهرهمند هستند.
۱۳- تقویت روابط خانوادگی و زناشویی
سعی کنید یک زندگی خانوادگی و زناشویی سالم داشته باشید. از یاس و ناامیدی پرهیز نمایید و هیچ گاه نگویید “ای بابا، از ما گذشته، ما آردها را بیختیم و الکها را آویختیم!!” زوجهای خوشبخت کسانی هستند که همواره با یکدیگر معاضدت میکنند و از مناسبات سرشار از عشق و دوستی برخوردارند و روابط جنسی سالم دارند. لذا توصیه میشود برای استحکام و بالندگی خانوادهتان، فعالیتهای مشترک خانوادگی و با هم بودن، مانند با هم به خرید رفتن و با هم پیاده روی کردن را برنامه ریزی کنید (بهپژوه، ۱۳۹۳).
جمع بندی
دوران بازنشستگی از چند بعد حائز اهمیت است. نخست آن که فرد باید به زندگی خود معنا و مفهومی جدید ببخشد. از سوی دیگر سازمانها با حمایتهای رفاهی، اجتماعی و روانی به کارکنان بازنشستۀ خود کمک کنند. بعد سوم، توجه اعضای خانواده و دوستان به افراد بازنشسته است و بعد چهارم، توجه مسوولان جامعه به افراد بازنشسته است.
هر طور که فکر کنید، همان میشوید. سعادت هرکس، بستگی به تصمیمهایی دارد که او میگیرد. اگر تصمیم بگیرید شاد زندگی کنید، طبیعتاً شادابی را تجربه میکنید و یقین داشته باشید که هیچ کس به اندازه شما، زندگیتان را کنترل نمیکند. در پایان با شیخ فریدالدین عطار همنوایی میکنیم و میگوییم:
بیرون ز تو نیست هر آنچه در عالم هست از خود بطلب هر آنچه خواهی که تویی
منابع
بهپژوه، احمد (۱۳۹۳). ازدواج موفق و خانوادۀ سالم، چگونه؟ (چاپ سوم). تهران: انتشارات انجمن اولیا و مربیان.
دیویس، لون (بیتا). پیری. ترجمه فریده دخت سید مظفری (۱۳۷۱). تهران: انتشارات دانشگاه علامه طباطبایی.
رابینز، پیتر (۱۳۸۴). سالمندی و اضطراب. ترجمه رشاد مردوخی. تهران: نشر نی.
سلطانی، ایرج و روحانی، عباس (۱۳۸۰). راهکارهای غنی سازی فرآیند روانی و اجتماعی بازنشستگی. مدیریت دولتی، ۵۱، ۳۷-۴۶.
کرباسیان، مهدی (۱۳۸۴). تأمین اجتماعی و بازنشستگی در ایران. تهران: شرکت سهامی انتشار.
کمالالدین، شارین (۱۳۷۹). معجزه باور: شما همان باورهای خود هستید. ترجمه مهدی قراچه داغی. تهران: نشر اوحدی.
منصور، محمود (۱۳۷۸). روانشناسی ژنتیک: تحول روانی از تولد تا پیری. تهران: سمت.
میشارا، برایان و رایدل، روبرت (۱۹۸۴). روانشناسی پیری. ترجمه حمزه گنجی، الما داودیان و فرنگیس حبیبی(۱۳۶۵). تهران: انتشارات اطلاعات.
نویسنده: دکتر احمد بهپژوه
استاد روانشناسی دانشگاه تهران
* اقتباس و تلخیص از: سپهری، سهراب (۱۳۷۲). هشت کتاب. تهران: کتابخانه طهوری (۲۸۹-۲۹۳).