جایگاه سازمان بهزیستی هنوز شناخته نشده است
سازمان بهزیستی کشور به موجب لایحه‌ی قانونی مورخ ۱۳۵۷/۴/۲۴ از ادغام ۱۶ سازمان، نهاد، مؤسسه و انجمن تشکیل شد تا با اتخاذ تدابیر و ارائه ی خدمات و حمایت‌های غیربیمه‌ای با حفظ ارزش‌ها و کرامت والای انسانی و تکیه بر مشارکت‌های مردم و همکاری نزدیک سازمان‌های ذیربط، در جهت گسترش خدمات توان بخشی، حمایتی، بازپروری و پیشگیری از معلولیت‌ها و آسیب‌های اجتماعی و کمک به تأمین حداقل نیازهای اساسی گروه‌های کم درآمد، اقدام نماید.
در واقع این سازمان به منظور تحقق اصول ۲۱ و ۲۹ قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران در سال ۱۳۵۹ تشکیل گردید و اکنون ۴۰ سال از زمان تاسیس این سازمان می گذرد. بنا به اهمیت این سازمان و جایگاه آن در جامعه، ۲۵ تیرماه روز «بهزیستی و تامین اجتماعی» نامگذاری شده است و مسوولان به منظور گرامیداشت این روز از ۲۱ تا ۲۷ تیرماه را با عنوان هفته بهزیستی با شعار “بهزیستی در گام دوم؛ شفافیت، تحول خدمت و ارتقای سلامت اجتماعی در خانواده” اعلام کرده‌اند.
نظر به اهمیت این سازمان و خدمات آن در جامعه، پژوهشگر ایرنا با سید حسن موسوی چلک، رییس انجمن مددکاران اجتماعی ایران به گفت و گو نشسته است. مشروح این گفت و گو را در ذیل می‌خوانید:
دولت‌ها نمی‌توانند نسبت به افراد نیازمند بی تفات باشند
موسوی چلک در خصوص ضرورت و اهمیت سازمان بهزیستی و خدمات آن گفت: واقعیت این است که در تمامی جوامع یکی از وظایف حکومت‌ها توجه به اقشار دارای نیازهای خاص است و به همان تناسب دولت‌ها موظف هستند سازوکار لازم حمایت از این اقشار و گروه‌ها را فراهم نمایند که بهزیستی و ساختارهایی شبیه بهزیستی در کشورهای مختلف این وظایف را انجام می‌دهند.
وی افزود: در کشور ما بعد از انقلاب با تجمیع ۱۴ یا ۱۵ بنیاد و مرکز، سازمان بهزیستی در راستای اجرای دو اصل ۲۱ و ۲۹ قانون اساسی تشکیل شد. اصل ۲۱ در جهت حمایت از دختران، زنان و مادران بی سرپرست است و اصل ۲۹ ضمن اینکه این گروه را شامل می‌شود، بی سرپرستی، در راه ماندگی، بازنشستگی، سوانح، پیری، نیازمندی و سایر موارد دیگر را نیز پوشش می‌دهد و قانون تشکیل سازمان بهزیستی دقیقا در استناد به این دو اصل یعنی ۲۱ و ۲۹ قانون اساسی شکل گرفته است.
موسوی چلک گفت: در قانون تشکیل سازمان بهزیستی نوع نگاه که به سازمان بهزیستی است، فقط کمک به اقشار نیازمند نیست. کودکان بی سرپرست، خانواده‌های نیازمند، زنان سرپرست خانوار، افراد معلول و همچنین پیشگیری از آسیب‌های اجتماعی و معلولیت را نیز شامل می‌شود. بنابراین وظایف سازمان تنها مربوط به افرادی با نیازهای خاص نیست، بلکه افرادی دیگر نظیر بی سرپرستان و افراد دارای معلولیت را نیز شامل می‌شود؛ زیرا یکی از وظایف سازمان همانطور که اشاره شد در جهت پیشگیری از آسیب‌ها است. دلیل این حمایت هم مشخص است به این معنا که اگر دولت نتواند به این افراد و اقشار کمک کند، مشکلات عدیده‌ای در جامعه و در حوزه‌های مختلف ایجاد می‌شود.
وی افزود: به همین دلیل در عموم نظام های سیاسی دنیا، حکومت‌ها در ادوار مختلف نیم نگاهی به این گروه‌ها داشتنه‌اند که در جامعه ما نیز تشکیل سازمان بهزیستی بر این اساس بود. به این منظور در اوایل انقلاب، کمیته امداد امام خمینی شکل گرفت. مدتی بعد با نگاهی ویژه تر بنیاد شهید و ایثارگران شکل گرفت و بعدها نیز انجمن حمایت از خانواده‌های زندانیان و اخیرا هم بنیاد مستضعفان هم به این حوزه در کنار سایر خیریه ها و سازمان‌های غیر دولتی ورود پیدا کرده است.
سازمان بهزیستی و مسائل و مشکلات آن
موسوی چلک در خصوص سازمان بهزیستی و مسائل و مشکلات آن گفت: مشکلات در چند حوزه است. یک بخش شناسایی به موقع افراد آسیب پذیر و نیازمند است. بخش دوم نیروی انسانی کافی، بخش سوم بودجه و بخش چهارم که مهمتر است امور مربوط به اصل ۲۹ قانون اساسی است. یعنی اموری است که دولت خودش باید خدمت مستقیم کند. خصوصی سازی خدمات عمومی و اجتماعی و یا کالاهای عمومی منجر به این می‌شود که خود مستضعفین تحت فشار بیشتر قرار گیرند. لذا از خصوصی سازی غیر کارشناسانه و بی برنامه در امور مربوط به بهزیستی باید جلوگیری شود. این هم در واقع به دلیل حمایت از فقراست. زیرا معمولا مردم فقیر انتظار دارند که دولت‌ها خدمات پایه عمومی و اجتماعی مثل آموزش ارائه دهند.
چند نکته در خصوص خدمات و فعالیت‌های سازمان بهزیستی
موسوی چلک درباره خدمات و فعالیت‌های سازمان بهزیستی گفت: چند نکته را باید در خصوص فعالیت‌های سازمان در نظر داشته باشیم. نکته اول فراگیری است. یعنی همه مردم در همه جوامع باید به خدمات اجتماعی دسترسی داشته باشند. در واقع عدالت در دسترسی باید وجود داشته باشد. نکته دوم جامعیت است، یعنی همه خدمات مورد نیاز باید ارائه شوند. ویژگی سوم بحث کفایت است یعنی متناسب با نیازها و خواسته‌های ذینفعان باشد و چهارم پایداری و استمرار برنامه‌ها است.
وی افزود: اگر این ۴ ویژگی رعایت شوند، خدمات سازمان اثربخش خواهند بود. یکی از انتظارات ما این است که جامعه هدف توانمند شده و از سیستم خارج شوند. این در حالی است که به نظر من بسیاری از برنامه‌های اجتماعی در ایران این ۴ ویژگی را ندارند و وقتی این ۴ ویژگی نباشد عملا ویژگی پنجم که اثربخشی است موضوعیتی نخواهد داشت.
وی گفت: از طرفی برنامه‌هایی که اجرا می‌کنیم، اگر اثربخش بودند این وضعیت را اکنون نداشتیم. حدود ۱۵ میلیون جمعیت ما دردهک‌های پایین هستند که معمولا در نظام حمایت اجتماعی برای افرادی که دارای نیازهای خاص هستند باید خدمات و امکاناتی تهیه کرد که با توجه به این امور باید بگوییم که نتوانسته‌ایم آنطور که باید حمایت لازم را داشته باشیم.
موسوی چلک ادامه داد: بنابران من فکر می‌کنم که آنگونه که از سازمان بهزیستی انتظار می رود که به دلیل تنوع و تعدد وظایف و گستردگی مسئولیت ها از قبل از تولد تا بعد از وفات با توجه به ظرفیتی که این سازمان وظایفی دارد، در هیچ دولتی مورد توجه کافی قرار نگرفته است.
راهکارهایی برای اثربخش تر ساختن فعالیت‌های سازمان
موسوی چلک در خصوص شیوه های اثربخش تر ساختن فعالیت‌ها و خدمات سازمان گفت: یکی از مهمترین راه‌ها بازنگری در ساختار است. این ساختار متناسب با نیاز امروز نیست. امروزه مسائل و شرایط ذینفعان تفاوت یافته است.
وی گفت: نکته دوم تقویت ساختار دولتی بهزیستی است. در دوران کرونا مشاهده کردیم که اگر برخی سازمان های ما دولتی نبودند، بوی تعفن از مرگ مردم، فضای عمومی را می‌گرفت. به همین خاطر است که وزارت بهداشت در این یکی دو سال اخیر، نزدیک به ۲ هزار پست فراهم کرده است؛ زیرا مردم به آن نیاز داشتند. در رابطه با مسائل اجتماعی هم وضعیت به همین صورت است. یعنی در این حوزه نیز باید متناسب با حوزه های دیگر اقدامات لازم انجام شود.
شرط موفقیت سازمان در پذیرش جایگاه آن است
موسوی چلک در خصوص شروط موفقیت سازمان در ارائه خدمات و فعالیت‌هایش گفت: زمانیکه سازمان بهزیستی تشکیل شد، جایگاهش وزیر مشاور بود. الان تبدیل به معاونت یک وزارتخانه شده است.
وی گفت: به نظر من بهزیستی در طی ۴۰ سال گدشته نتوانسته، جایگاه واقعی خودش را بدست آورد. یکی از دلایلیش هم این است که همه مدیران بهزیستی تخصص اجتماعی و سازمانی لازم را نداشتند. در واقع بهزیستی همیشه سازمانی بوده برای مدیران برون سازمانی. در حالیکه بهزیستی متولی سلامت اجتماعی در ایران است و چه چیزی مهمتر از این است.
وی در نهایت گفت: قوانین بالادستی از سازمان بهزیستی انتظار تحقق سلامت اجتماعی دارند. اما این سازمان هنوز این جایگاه را باور نکرده است چه رسد به دیگران. باور داشتن به سازمان شرط تحقق اقدامات و فعالیت‌های سازمان است.