مروری بر آسیب های اجتماعی طی ۱۰ سال گذشته
اعتیاد: درحال حاضر علاوه بر سوءمصرف موادمخدر سنتی مانند تریاک، هرویین و… شاهد سوءمصرف مواد اعتیادآور صنعتی مانند شیشه، اکستازی، LSD و… در کشور هستیم. به طوری که درحال حاضر الگوی مصرف مواد اعتیادآور در کشور درحال تغییر است. این مواد نسبت به موادمخدر سنتی مکانیسم پیچیده تری داشته و برعکس مخدرهای سنتی که حالت لخت شدن، خواب آلودگی و سستی می دهند، فرد را به پرخاشگری، برون گرایی و تحرک زیاد می کشانند. این عارضه باعث می شود فرد دچار خطا در افکار، ادراک و احساسات شود و به تبع آن توانایی تشخیص واقعیت را نداشته باشد، همین اثرات باعث شده که ارتکاب جرایم و جنایات توسط این افراد از احتمال بیشتری برخوردار باشد. اگر میزان کشفیات مواد مخدر را ملاک ارزیابی وضعیت موجود قرار دهیم باید اذعان کنیم که حدود یک سوم کشفیات، از دسته مواد مخدر صنعتی و نوظهورهستند.
تکدی گری: رشد متکدیان در شهرها هم یکی از آسیب های اجتماعی است که متاسفانه با وجود گسترش متکدیان زن در خیابان های تهران، آماری درباره تعداد این افراد وجود ندارد. نمی شود این افراد را سرشماری کرد ولی می توان حضور بیشتر و قابل مشاهده تر آنها در میدان ها و خیابان ها را ملاک قرار داد و نتایج مشاهدات بیرونی نشان می دهد که تعداد متکدیان زن افزایش پیدا کرده است. وقتی اعتیاد، ایدز، طلاق و بیکاری زیاد می شود باید منتظر افزایش تکدی گری اقشار مختلف هم بود. عده یی از زنانی که در خیابان به دنبال کسب درآمد از راه تکدی گری هستند، معتادند، عده دیگری مبتلابه ایدز هستند، برای عده یی از آنها جایی در خانه نیست و عده یی هم برای تامین معاش این کار را انجام می دهند. اگر به ۱۵ – ۱۰ سال گذشته برگردیم، با متکدیان زن و دختر کمتری مواجه بودیم اما امروز این طور نیست. البته یکسری از متکدیان فصلی هستند و در تابستان ها به این کار رو می آورند. از آنجا که در تابستان امکان اقامت بیشتری در خیابان هست، در این فصل با حضور بیشتر متکدیان و دستفروش ها مواجه می شویم. از طرف دیگر، زنان متکدی در طول سال ممکن است به علت تحصیل فرزندان شان، بیشتر وقت شان را در خانه بگذرانند اما در تابستان همراه با کودکان شان به خیابان می آیند.
کودکان کار: کودکان سازندگان فردای جامعه اند به شرطی که در دوران کودکی از امکانات کافی برخوردار باشند تا افرادی توانمند و موثر بار آیند. در غیر این صورت نه تنها در ساختن جامعه نقشی نخواهند داشت، بلکه به علت مشکلاتی که دارند، می توانند برای جامعه نیز مشکل آفرین باشند. تنها بخش اندکی از درآمدی که کودکان کار با کار خود تولید می کنند به آنان تعلق می گیرد و سهم بیشتر آن نصیب باندها و افرادی می شود که این کودکان را استثمار می کنند در نتیجه کار این کودکان نه تنها به رفاه کودک و خانواده آنان، بلکه حتی به رونق اقتصاد توسعه مدار که در خدمت ارتقای سطح زندگی مردم جامعه باید حرکت کند هم منجر نمی شود و برعکس سوءاستفاده از کودکان و استثمار را رواج می دهد.
بررسی های انجام شده که معمولاپراکنده است نشان می دهد که عوامل اقتصادی، اثرگذاری بیشتری دارند. در واقع پدیده کار کودکان در خیابان یا مکان های دیگر به علت فقر خانواده و ناشی از نیاز خانواده به کار کودک است و گسترش آن نیز بیشتر تابع همین پدیده است. آمار مرکز پژوهش های مجلس شورای اسلامی که در بهمن ماه سال ۱۳۹۰ منتشر شد، از تعداد ۳ میلیون و ۲۶۵ هزار کودک بازمانده از تحصیل خبر می داد که همین آمار نشانه این گسترش است.
کودک آزاری: کودک آزاری واقعیتی است که بیانگر وجود مشکلات روانی، اجتماعی در حوزه خانواده و اجتماع بوده و می تواند شاخصی از ناکارآمدی سیستم سلامت روان و حمایت ها و مراقبت های لازم از کودکان باشد. در واقع کودک آزاری بخشی از یک مشکل یا آسیب اجتماعی به نام خشونت خانگی است و حتی برخی تحلیلگران آن را در کنار همسرآزاری قرار داده اند. اگر به کودک آزاری به عنوان جزیی از سیستم آسیب های اجتماعی نگاه کنیم، به این معنا که کودک آزاری هم می تواند علت بروز سایر مشکلات روانی و اجتماعی و حتی بهداشتی بوده و هم معلول آسیب هایی همچون سوءمصرف یا وابستگی به مواد مخدر، ازدواج های ناموفق و طلاق، فقر و محرومیت اجتماعی باشد، پس برای پیشگیری از آن باید به تمام فرآیند هایی که موجب بروز، تقویت و افزایش بار این آسیب می شود، توجه کرد.
فرار از خانه: موضوع فرار از خانه یکی از بازتاب های خشونت خانگی است که به دلیل تاثیرات اجتماعی آن قابل تامل است. اعمال خشونت های روحی، جسمی و جنسی از سوی اعضای خانواده عامل بسیار مهمی در فرار برخی از دختران است. علاوه بر این بسیاری از والدین آگاهانه یا ناآگاهانه با تبعیض بین فرزندان، موجب اختلاف بین آنها و دلسردی از زندگی می شوند. تبعیض در مواجهه با خطاها و اشتباهات فرزندان دختر و پسر و عدم اتخاذ رویه منطقی برای برخورد با خطاهای فرزندان و تنبیه تبعیض آمیز بر اساس برتری پسر بر دختر یا بالعکس، موجب سلب اعتماد به نفس و بدبینی فرزندان نسبت به والدین می شود.
چه باید کرد: از منظر کلان باید راهکارهای اجرایی و عملیاتی منطبق بر رویکردهای چندگانه تنظیم شود. نخست آنکه نگاه به آسیب های اجتماعی باید نگاه درمانی، ریشه یی و اصولی باشد. باید به دنبال پیشگیری و کنترل آسیب های اجتماعی از منظر حلقه نخست زنجیره علت ها باشیم. نه اینکه فقط به جهت کاهش آمار، معلول را در فضای تیره و غبارآلود پنهان کنیم. دوم آنکه موضوعات اجتماعی ذاتا موضوعات اجتماعی هستند و نه امنیتی یا انتظامی. باید از غالب شدن نگرش امنیتی به مدیریت آسیب های اجتماعی جلوگیری کنیم. توجه به موضوع نشاط اجتماعی یکی از اصلی ترین رویکردهای چشم انداز ۲۰ ساله کشور است. هرچقدر به این شاخص عنایت بیشتری داشته باشیم پیشگیری از آسیب های اجتماعی سهل تر خواهد بود. فراموش نکنیم که تجربه جهانی در ملل مختلف بیانگر آن است که انکار و پرده پوشی آسیب های اجتماعی به مستتر شدن آسیب ها کمک می کند نه به کنترل آنها.
نویسنده: غلامرضا انصاری
رییس سابق سازمان بهزیستی کشور