مصاحبه پژوهشی: کودکان کار؛ نهادهای مسئول، بسترهای قانونی حمایت
در کنار اقدام های دولت و مسئولان، همه ما نیز به گونه ای مسئول آینده این کودکان هستیم و لازم است تا با تکریم و حفظ حرمت و کرامت انسانی با آنها رفتار و کمکشان کنیم. هرگونه رفتار از سر ترحم یا طرد می تواند این افراد را به سمت نابهنجاری و بزه کاری سوق دهد.
چکیده مصاحبه پژوهشی:
– بیش از ۸۰ درصد کودکان کار به دلیل تامین معاش خانواده مجبور به کار هستند.
– بخش وسیعی از کودکان کار، نه در خیابان که در کارگاههای تولیدی،کوره پزخانه ها و مزارع مشغول به کار و از نظرها پنهانند.
– کار کردن کودکان زیر ۱۵ سال ممنوع است و ۱۵ تا ۱۸ سال با شرایطی فقط در برخی مشاغل متناسب مجاز است.
– ساعت کار کودکان ۱۵ تا ۱۸ سال روزانه باید نیم ساعت کمتر از دیگران باشد.
-کودکان کار کمتر از ۱۵ سال عمدتا در کارگاه های زیرزمینی، بدور از هرگونه حمایت قانونی بوده اغلب مورد سوء استفاده صاحبکاران نیز قرار می گیرند.
– درآمد کودکان کار به ویژه در کارگاه ها به هیچ وجه با نقش اقتصادی آنها در محیط کار و خانواده متناسب نیست.
– ضوابط قانونی مناسبی برای حمایت از کودکان کار داریم که اگر به درستی اجرا شود بخش زیادی از مشکلات اینها حل می شود.
– در برنامه ششم توسعه دولت ملزم به کاهش ۲۵ درصدی جمعیت کودکان کار و خیابان از طریق اقدام های حمایتی شده است.
– البته موارد مطروحه در برنامه ششم به گونه ای که مصوب شده؛ در مدت مقرر قابلیت اجرا ندارد.
-به لحاظ قانونی ضوابطی برای حمایت از کودکان کار داریم که اگر به درستی اجرا شود بخش زیادی از مشکلات آنها حل می شود.
پژوهش خبری صدا وسیما:مسئله کار کودکان پدیده‌ای جهانی است و در همه کشورها کم و بیش وجود دارد این پدیده ابعاد مختلف و پیامدهای متعددی برای فرد و جامعه دارد و به لحاظ جنبه های آسیب شناسانه اش، سازمان بین المللی کار در سال ۲۰۰۲ میلادی به منظور آگاهی بخشی و ایجاد جنبش جلوگیری از کار کودکان روز ۱۲ ژوئن(۲۲ خرداد) را به نام روز جهانی علیه کار کودکان نام گذاری نمود. این روز که در طی قطعنامه شماره ۱۳۸ سازمان بین المللی کار به رسمیت شناخته شد در نظر دارد تا همه اشکال کار کودکان را محو نماید. در کشور ما نیز در پی عواملی چون مشکلات اقتصادی و مهاجرت و خانواده های آسیب دیده، با رشد روزافزون این پدیده در سال‌های گذشته مواجه بوده‌ایم. توجه روزافزون به برنامه ریزی با نگاه تخصصی و رویکرد اجتماعی برای حل مشکل آسیب های اجتماعی نوید بخش روند کاهش این مسئله در آینده است. به همین مناسبت در مصاحبه با دکتر سید حسن موسوی چلک، رئیس انجمن مددکاری اجتماعی ایران، به موارد زیر پرداخته شده است.
کودکان کار چه کسانی هستند؟
مهم‌ترین نیاز و مشکل این کودکان چیست؟
مردم در تعامل با کودکان کار چگونه برخورد کنند؟
کودکان کار و نهادهای مسئول، چه باید کرد؟
چه بسترهای قانونی برای حمایت از کودکان کار وجود دارد؟
رسانه چه کمکی می‌تواند در این زمینه بکند؟
کودکان کار چه کسانی هستند؟
کودکان کار، که اغلب با کودکان خیابان یکسان در نظر می آیند، کودک خیابانی نیستند. بلکه کودکانی هستند که به دلیل مشکلات معیشتی و تنگناهای مالی سرپرستانشان و یا به دلیل نداشتن سرپرست خود مجبور به تامین هزینه های زندگی خود و اغلب اعضای خانواده خود هستند. این نان آوران کوچک طیف وسیعی را تشکیل می دهند که نخستین ویژگی مشترک شان کارکردن در شرایط سنی کمتر از سن قانونی کار است. آنچه که مردم در خیابان ها مشاهده می کنند بخشی از کودکان کار است. بخش وسیعی از کودکان کار در ایران که در کارگاه های تولیدی ،کوره پزخانه ها و مزارع مشغول به کارند، از نظرها پنهان هستند.
دکتر موسوی چلک، رئیس انجمن مددکاری اجتماعی ایران : یک دسته از اینها ایرانی هستند و یک دسته دیگر هم غیر ایرانی و مهاجرند و آنهایی که غیر ایرانی هستند عده ای کارت اقامت دارند و عدهای هم کارت اقامت ندارند و عده ای هم از پدر افغانی و مادر ایرانی هستند که اصلا برگه هویت و شناسنامه ندارند. و از حداقل های حقوق قانونی نیز برخوردار نیستند.
به لحاظ سنی، گروهی که زیر ۱۵ سال هستند کار کردن اینها ممنوع است. گروه با سن ۱۵ تا ۱۸ سال را قانون طبق ضوابطی کار کردن اینها را مجاز کرده است. این گروه دو دسته هستند: کسانی که طبق قوانین کار می کنند و کسانی که طبق قوانین کار نمی کنند. دسته دوم از لحاظ ساعت کار و نوع کاری که انجام می دهند مورد حمایت قانون نیستند.
بیش از ۸۰ درصد کودکان کار عمدتا شامل کسانی می شود که به دلیل تامین معاش خانواده مجبور به کار هستند. سرپرستان بعضی از این کودکان حتی توان جسمی کار کردن ندارند و ما بقی اکثرا دست فروش یا کارگر هستند که درآمد بسیار پایینی دارند. اینها عمدتا با خانواده ها در ارتباط هستند بخشی در خیابان دستفروشی می کنند یا خدماتی از قبیل واکسی و باربری و زباله جمع کنی دارند … یا اسفند دود می کنند و فال می فروشند و گروهی هم با خانواده ها در سر چهار راهها کار می کنند..و بخشی در کارگاه های زیرزمینی و یا به کار خانگی می پردازند .. کارگاه‌هایی که در آن کودکان مشغول به کار هستند. این کارگاهها یا مشمول مقررات قانون کار هستند که در اینصورت کودکان را بصورت پنهانی و دور از چشم بازرسان کار به کار می‌گمارند و یا اینکه از اساس از شمول قانون کار معاف هستند.
به لحاظ مالی نیز، درآمد کودکان کار به هیچ وجه با نقش اقتصادی آنها در محیط کار و خانواده متناسب نیست. به ویژه در مورد آنهایی که در کارگاه ها کار می کنند.
مهم‌ترین نیاز و مشکل این کودکان چیست؟
آنچه مهم است این که اینها از سایر حقوق مثل حق تحصیل و آموزش و بهداشت و درمان محرومند و دچار سوء تغذیه و انواع بیماریهای جسمی و روحی میشوند و یا مورد سوء استفاده و استثمار قرار میگیرند و یا این که برخی ممکن است از سوی باندهای بزهکار به سمت فروش مواد مخدر و … کشیده شوند.
از آنجا که پدیده کودکان کار محصول مناسبات ناکارآمد اقتصادی، فقر پایدار و کسری درآمد، خانواده‌ها در جوامع است، حذف اینها امکان پذیر نیست. بنابر این تمهیداتی باید برای اینها اندیشید. مهم این است که در کنار کار بتوانند از سایر حقوقشان برخوردار شوند .
مردم در تعامل با کودکان کار چگونه برخورد کنند؟
– بی احترامی به آنها نشود. اینها مجرم نیستند. با تکدی گری فرق دارند.
– کودکان بالای ۱۵ سال کار متناسب با شرایط جسمی و روحی شان داده شود و در کنار آن حرفه آموزی و درس و تحصیل هم باشد و به سمت شغل پایدار هدایت شوند.
– تحقیر، سرزنش و توهین نشوند.
– جذب در محیط کار کنیم . کسب و کار یادشان بدهیم.
– نظارت بر کارگاهها برای دفاع از حقوق کودکان صورت گیرد.
– جلوگیری از استفاده کودکان در مشاغل سخت و پرخطر
– از هر گونه تفاخر و خودنمایی در برابر کودکان کار بپرهیزند.
– کمک مستقیم پولی نکنند. باید کمک شوند و مورد حمایت قراربگیرند؛ ولی نه به صورت فردی و مستقیم. باید به صورت جمعی باشد تا باعث تحقیرشان نشود. یعنی کمکها از طریق نهادهای مدنی (مثلا NGO های محلی) و دولتی (بهزیستی و …) ارائه شود.
کودکان کار و نهادهای مسئول، چه باید کرد؟
– اصناف باید بیایند و به این کودکان کمک کنند از طریق طرح استاد- شاگردی. چند هزار واحد صنفی داریم به صورت استانی شهرستانی یک نفر بیابند اینها را ساماندهی کند. منتهی اول باید غربالگری شوند نیازسنجی شود و از طریق واحدهای مددکاری مهارت آموزی با توجه به نیاز جامعه صورت گیرد.
– بیمه و تامین اجتماعی کودکان کار و خانواده های آنها
– توانمندسازی این کودکان
– در بحث مداخلات کودک با خانواده به سمت توانمندسازی خانواده برویم.
– آموزش خانواده هایی که کودک کار دارند که چگونه اینها را از موارد آسیب زا حفظ کنند و کرامت انسانی آنها را حفظ نمایند.
کودکان خیابانی مدیریتش با بهزیستی است و ۱۳ دستگاه دیگر با آن همکاری می کنند از جمله نیروی انتظامی، دادگستری، زندانها، تامین اجتماعی،کانون اصلاح و تربیت ، وزارت کار و وزارت بهداشت(دانشگاههای علوم پزشکی …) …
اما کودکان کار طبق آیین نامه کودکان کار و خیابانی
برنامه ششم توسعه و کودکان کار
در برنامه ششم توسعه در باره کودکان کار و خیابان مقرر شده که حمایت ها تا ۲۵% بیشتر شود تا کاهش ۲۵ درصدی آمار اینها را شاهد باشیم.
در بند ب ماده ۹۵ آمده است که: دولت مکلف است به منظور پیشگیری و کاهش آسیب های اجتماعی، نسبت به تهیه طرح جامع کنترل و کاهش آسیب های اجتماعی با اولویت اعتیاد، طلاق، حاشیه نشینی، کودکان کار و مفاسد اخلاقی مشتمل بر محورهای ذیل اقدام کند به گونه ای که آسیب های اجتماعی در انتهای برنامه به ۲۵% میزان کنونی کاهش یابد.
در بخش هشتم این اقدامات، ذیل عنوان «ساماندهی کودکان کار» آمده است: با اقدام سازمان بهزیستی و همکاری سایر دستگاه ها تا پایان اجرای قانون برنامه، جمعیت کودکان کار حداقل ۲۵ درصد کاهش یابد.
و افزایش حمایت ها از کودکان خیابانی از ۶ هزار نفر به ۷۶۵۸ نفر در ماده ۹۳ برنامه ششم آمده است.
البته این موارد به گونه ای که مصوب شده در مدت مقرر قابلیت اجرا ندارد.
چه بسترهای های قانونی برای حمایت از کودکان کار وجود دارد؟
ـ قانون کار مصوب ۱۳۶۹ کار کودکان زیر ۱۵ سال را کلا ممنوع اعلام کرده است. در مبحث نجم این قانون در مواد ۷۹ تا ۸۴ به این موضوع پرداخته است:
مبحث پنجم – شرایط کار نوجوانان
ماده ۷۹- به کار گماردن افراد کمتر از ۱۵ سال تمام ممنوع است.
ماده ۸۰- کارگری که سنش بین ۱۵تا۱۸ سال تمام باشد، کارگر نوجوان نامیده می‌شود و در بدو استخدام باید توسط سازمان تامین اجتماعی مورد آزمایش های پزشکی قرار گیرد.
ماده ۸۱ – آزمایش های پزشکی کارگر نوجوان، حداقل باید سالی یکبار تجدید شود و مدارک مربوط در پرونده استخدامی وی ضبط گردد. پزشک در باره تناسب نوع کار با توانائی کارگر نوجوان اظهارنظر می‌کند و چنانچه کار مربوط را نامناسب بداند کارفرما مکلف است درحدود امکانات خود شغل کارگر را تغییر دهد.
ماده ۸۲- ساعات کار روزانه کارگر نوجوان، نیم ساعت کمتر از ساعات کار معمولی کارگران است. ترتیب استفاده از این امتیاز با توافق کارگر و کارفرما تعیین خواهد شد.
ماده ۸۳ – ارجاع هرنوع کار اضافی و انجام کار درشب و نیز ارجاع کارهای سخت و زیان آور وخطرناک و حمل بار با دست، بیش از حد مجاز و بدون استفاده از وسایل مکانیکی برای کارگر نوجوان ممنوع است.
ماده ۸۴ – در مشاغل و کارهائی که بعلت ماهیت آن یا شرایطی که کار در آن انجام می‌شود برای سلامتی یا اخلاق کارآموزان زیان آور است، حداقل سن کار ۱۸ سال تمام خواهد بود. تشخیص این امر با وزارت کار و امور اجتماعی است.
ماده ۸۰ کودکان ۱۸-۱۵ سال را کارگر نوجوان نامیده و تا ماده ۸۴ به بیان شرایط خاص کار این گروه سنی پرداخته است. مثلا این که ساعت کار آنها نیم ساعت کمتر از ساعت کار دیگر گروهها باشد و نوع کار به گونه ای باشد که صدمه به جسم و روح آنها وارد نیاید.
– مقاوله نامه ۱۸۳ سازمان بین المللی کار : کشورها متعهد شدند که ساعت کار و شرایط کار برای نوجوانان را تعریف کنند در کشور ما بر این اساس آیین نامه منع اشکال کار کودک تصویب و ابلاغ شد (در ۲۷/ ۲/ ۸۳). در این آیین نامه آمده است که چه کارهایی را کودکان نباید انجام دهند.
– آیین نامه ساماندهی کودکان کار و خیابان سال ۸۴: بر اساس آیین نامه ساماندهی کودکان کار و خیابان که در سال ۸۴ به تصویب هیأت وزیران رسید، سازمان بهزیستی کشور موظف است با همکاری و مشارکت شهرداری، انجمن‌های خیریه، تشکل‌های غیردولتی، نیروی انتظامی و با استفاده از مدد کاراجتماعی که در قالب تیمیکی از مشکلات ساماندهیکودکان کار تعدد دستگاه‌های مختلف در این زمینه است که هر دستگاه در انجام وظایف خود پاسکاری می‌کند، در حالی که اگر یک سازمان به عنوان متولی در نظر گرفته می‌شد سازماندهی این کودکان به صورت منسجم می‌تواندبا جدیت بیشتر اجرا شودتخصصی سیار یا مستقر در مراکز با همکاری شهرداریها سازماندهی خواهد شد نسبت به شناسایی، جذب، پذیرش و توانمندسازی کودکان خیابانی در تمام مراکز استانها اقدام کند.
– قانون حمایت از کودکان و نوجوانان سال ۸۱
هرچیزی که در واقع سلامت کودکان را تهدید کند مشمول حمایت قانونی است چون مشمول آزار می شود.
-پیمان نامه جهانی حقوق کودک: طبق کنوانسیون حقوق کودک که به عنوان معتبرترین سند حقوقی شناخته می‌شود و ایران نیز از سال ۱۳۷۲ با حق تحفظ به این کنوانسیون ملحق شد، هر فرد شاغل زیر ۱۸ سال، کودک کار محسوب می شود و این افراد نباید در مشاغل سخت به کار گرفته شوند.
ماده ۳۲ پیمان جهانی حقوق کودک می گوید، کودک باید در برابر هر کاری که رشد و سلامت او را تهدید می‌کند، حمایت شود و دولت‌ها باید حداقل سن کار و شرایط کار کودکان را مشخص کنند.
بر اساس ماده ۲۶ این پیمان، هر کودکی حق دارد از تامین اجتماعی از جمله بیمه اجتماعی برخوردار شود. همچنین ماده ۲۷ پیمان جهانی حقوق کودک تاکید می‌کند، کودکان باید از سطح زندگی که تامین کننده رشد جسمی، ذهنی و اجتماعی آنها است، برخوردار شوند.
پس می بینیم که به لحاظ قانونی ضوابطی را در کشور برای حمایت از کودکان در شرایط کار داریم که اگر همین ها به درستی اجرا شود بخش زیادی از مشکلات این کودکان حل می شود.
رسانه چه کمکی می تواند در این زمینه بکند؟
– تهیه کنندگان فیلم ها؛ کودکان کار را مجرم جلوه ندهند.
– در معرفی قوانین و حقوق مرتبط با کودکان کار به نقش بازدارنده قوانین در حوزه بهرهکشی و سوء استفاده از کار کودکان پرداخته شود.
– معرفی منابع اجتماعی حوزه کودکان به گونه ای که مخاطبان آشنا شوند که در موارد لازم به کجا باید مراجعه کنند.
– آموزش و اطلاع رسانی به نحوی که در رفتار مردم بین کودکان کار و متکدی و بزهکار فرق بگذاریم.
– تحلیل وضعیت کودکان کار
– انعکاس اقدامات انجام شده
– معرفی قوانین به مردم و اگر یک کسی مسئول نظارت و پیگیری است به مردم معرفی و پاسخگو باشد.
پدیده کودکان کار محصول عملکرد ناصحیح نهادهای اجتماعی است. کودکان کار همچون سایر کودکان حق دارند از شرایط یک زندگی متعادل و رفتار محترمانه برخوردار باشند. اینان بخشی از آینده سازان کشور هستند که در بهترین روزهای زندگیشان بنا به شرایط سختی که در خانواده دارند مجبور به تلاش زودهنگام برای امرار معاش هستند اما این موضوع نباید آنها را از حقوق مسلم انسانی آنها که حق برخورداری از آموزش و مهارت های زندگی و شغلی و تفریح و امنیت و بهداشت و… است باز دارد. در کنار اقدام های دولت و مسئولان، همه ما نیز به گونه ای مسئول آینده این کودکان هستیم و لازم است تا با تکریم و حفظ حرمت و کرامت انسانی با آنها رفتار و کمکشان کنیم. هرگونه رفتار از سر ترحم یا طرد می تواند این افراد را به سمت نابهنجاری و بزه کاری سوق دهد.
پژوهش خبری صداوسیما//پژوهشگر:فریفته هدایتی