گفتگویی با عباس یزدانی مسئول کارگروه سکونتگاههای غیر رسمی انجمن مددکاران اجتماعی ایران

  سکونتگاههای غیررسمی از جمله مفاهیمی است که در سالهای اخیر با گسترش جهانی شدن و فرایند مدرنیزاسیون بسیار وسعت یافته است و نگرانی های فراوانی را در بسیاری از جوامع جهان ایجاد کرده است. این مسئله باعث شده که دولتها و سازمان های اجتماعی غیردولتی جهت کنترل آنها به طور جدیتری وارد عمل شوند. در ادامه، گزارش مصاحبه ای که روابط عمومی انجمن مددکاران اجتماعی ایران با آقای عباسعلی یزدانی مسئول کارگروه سکونتگاه های غیررسمی انجمن انجام داده است می خوانیم:

منظور از سکونتگاه غیررسمی چیست؟
سکونتگاه های غیررسمی که گاهی البته از عناوین دیگری مانند اراضی مسکونی غیرمجاز، مناطق حاشیه نشین، کپرنشینی ها و امثال آنها هم برای توصیف آنها استفاده می شود به مناطقی گفته می شود که عمدتا در حوالی شهرهای بزرگ خارج از نظارت و برنامه های رسمی شکل می گیرند و عموماً با ساختار کالبدی نامتناسب و ساختمانهای غیراصولی شناخته میشوند.

معیارهای متعددی در شناسایی یک منطقه به عنوان سکونتگاه غیررسمی وجود دارد که ساختار فیزیکی، اجتماعی، فرهنگی، اکولوژیک و حتی ابعاد حقوقی (در خصوص مالکیت اراضی و املاک) و نیز وجه کارکردی آنها را شامل می شود. در این مناطق، به دلیل دریافت خدمات عمومی ناقص، دشواری فراوان در دریافت تسهیلاتی مانند آب و برق و خدمات بهداشت عمومی و بسیاری مشکلات دیگر قیمت مسکنها نسبتا ارزان است همین ارزانی نسبی قیمت، موجب می شود که بسیاری از مهاجران و کارگران کم درآمد این مکان ها را برای اسکان انتخاب کنند.

تفاوتهای قومی و فرهنگی باعث درهم ریختگی فاحش همگنی ساکنین در این مناطق می شود. در نهایت از آنجا که در این مناطق نظم و انظباط شهری کمتر وجود دارد و فضای امنیتی کمتر بر آن حاکم است، هر چند لزوماً اینگونه نیست، اما میتواند محل وقوع بسیاری از ناهنجاری های اجتماعی هم باشد.

چقدر سکونتگاه غیررسمی وجود دارد و چرا پرداختن به این موضوع به عنوان یک موضوع جداگانه در حوزه اجتماعی اهمیت دارد؟
مطابق برخی برآوردها، حدود یک میلیارد نفر از کل جمعیت جهان در محله هایی که مطابق شاخصهای تعیین شده می توان نام سکونتگاه های غیررسمی بر آنها نهاد زندگی می کنند که بخش اعظم این تعداد در کشورهای در حال توسعه یا توسعه نیافته واقع شده اند. بیشتر این مناطق در حاشیه شهرها و به ویژه کلانشهرها یافت می شوند. در حال حاضر مطابق برخی آمارهای رسمی بیش از ۸۰۰ سکونتگاه در کشور شناسایی شده است که در مجموع بیش از ۵۲ هزار هکتار از اراضی کشور را دربر می گیرد و لااقل ۱۰ درصد جمعیت کشور را در خود جای داده است.
البته باید توجه داشت که این ارقام کاملا دقیق نیستند که این مسئله می تواند به خاطر کیفی بودن شاخصها، تحرک جمعیتی و مشکلات خاصی که در جمع آوری اطلاعات فردی ساکنین این تیپ محله ها وجود دارد باشد. به هرحال این تعداد خیره کننده ای که به طور رسمی و شناخته شده، در سکونتگاه های غیررسمی سکونت دارند و از عوارض آن رنج می برند ما را وامی دارد که توجه خاصی را به این حیطه داشته باشیم.

مهمترین خطراتی که ساکنین سکونتگاه های غیررسمی در هرجای دنیا با آنها مواجه اند همانطور که اشاره شد، وضعیت بهداشتی نامناسب و دریافت ناقص خدمات عمومی و البته، آنچه توجه مددکاران اجتماعی را بسیار نگران می کند، وضعیت بد حقوق انسانها و تبعیضی است که در قبال این افراد صورت می گیرد. وضعیت سلامت روانی و جسمی ساکنین این مناطق به شدت در معرض خطر است. بافت بسیاری از این مناطق فرسوده و ناایمن است و همین مسئله در مواقعی که رخدادهای طبیعی یا ساخت دست بشر اتفاق می افتد امکان خدمات رسانی را به این افراد بسیار سخت می کند.

ضمن اینکه بسیاری از رفتارها و حوادثی که ما در مجموعه آسیب های اجتماعی قرارشان می دهیم در این مناطق امکان وقوع بیشتری خواهند داشت. البته در سالهای اخیر برنامه های خوبی اجرا شده اما هنوز هم کودکان در بسیاری از این مناطق از آموزش رسمی محروم اند. بهر حال آموزش، سلامت، ایمنی، و امنیت همگی جزو حقوق اساسی انسان هایند که در این مناطق احتمال محروم ماندن از آنها بسیار زیاد است.

فعالان اجتماعی و مخصوصا مددکاران اجتماعی در این مناطق چه کار می کنند و انجمن مددکاران اجتماعی چه مأموریتی را برای خود در این حیطه در نظر گرفته است؟
سکونتگاههای غیررسمی از جمله حیطه هایی است که برنامه های اجتماعی در کنار برنامه های نوسازی بافتها و فعالیتهای شهرسازی می بایست با جدیت در آنها دنبال شود. در سالهای گذشته انواع رویکردها در این مناطق به کار گرفته شد: از اقدامات امنیتی و پلیسی صرف که صراحتا به دنبال حذف مسائل متعدد اجتماعی در این مناطق بودند تا اقدامات فرهنگی و اجتماعی که به نظر من همه این عوامل اگر با هماهنگی و برنامه ریزی باشند در کنار هم ضروری اند.

ایجاد امنیت در این مناطق یکی از وظایف حاکمیت است. حضور پلیس باعث ایجاد حس امنیت خواهد شد اما مشروط بر اینکه بدون عجله و به منظور استقرار امنیت باشد و نه سلب و رفع موقتی پدیده ها. در برخی از این مناطق به خصوص در شهرهای بزرگ کشور، دولت و شهرداری ها کمک کرده اند تا به سازمانهای غیردولتی اجازه مانور بیشتری بدهند با ورود NGOهای مختلف و در پی آن ایجاد انجمنهای مردمی و CBO ها اقدامات و طرحهای خوبی نیز اجرا شده است. اما مسئله ای که بسیاری از این طرحها را عقیم می گذارد این است که با رفتن این سازمانها از آن مناطق، فعالیتهای آموزشی و مشارکتی آنها نیز ضعیف شده و به مرور فراموش می شوند. همین مسئله گاهی ناامیدی و عقب نشینی ساکنین این مناطق را از همکاری ها ایجاد می کند.

مطالعه ای که کارگروه سکونتگاه های غیررسمی انجمن در این حوزه انجام داده نشان داد که مددکاران اجتماعی نیز اقدامات اثرگذاری در این مناطق انجام داده اند اما متأسفانه مستندسازیها قوی نبوده و نشانی از گزارشات مددکاری اجتماعی قوی نمی بینیم یا لااقل ادبیات و گفتمان مددکاری اجتماعی در آنها برجسته نیست.

انجمن مددکاران اجتماعی ایران با تشکیل کارگروه سکونتگاههای غیررسمی سعی دارد سکونتگاه های غیررسمی را از ابعاد مختلف بررسی کند، نقاط ضعف برنامه های اجرا شده را بسنجد، ظرفیتهای ورود و مداخله مددکاران اجتماعی را مشخص کند و با دانشگاه ها و مراکز آموزشی در تهیه محتوای آموزشی مددکاران اجتماعی جهت ورود به این حوزه کمک کند. قطعاً با توجه به پتانسیل و توان قانونی انجمن به عنوان یک نهاد صنفی و علمی، در جهت تقویت امکانات حقوقی و قانونی برای ورود مددکاران اجتماعی به این حوزه نیز تلاش می شود.

با این هدف ما در درجه اول لازم است به تحلیل وضع موجود و ترسیم وضع مطلوب بپردازیم. کارگروه سکونتگاهها در حال حاضر در این مرحله قرار دارد. البته یادمان باشد که انجمن یک سازمان و یک نهاد غیردولتی و داوطلبانه است. یعنی همانطور که سود همه موفقیتهایی که در چارچوب انجمن انجام می گیرد به همه مددکاران و فعالان اجتماعی برمی گردد، برنامه ها و اقداماتی که انجمن می تواند انجام دهد هم باید با کمک همه همکاران باشد.

انجمن پشتیبان صنفی بسیار نیرومندی می تواند برای همه همکاران باشد اما حقیقتا قدرتش را هم از همبستگی و انسجام و همکاری خود مددکاران به دست می آورد. بنابراین امیدوارم که همه بدون قصد و غرضهای شخصی به قدرتمندشدن انجمن کمک کنیم تا بتوانیم حرفه و در نهایت گروههای هدف حرفه مددکاری اجتماعی را توانمند کنیم. به اعتقاد من بی انصافی است که بی خیال در گوشه ای به کسب و کار خود مشغول باشیم و منتظر بمانیم دیگران برای ما کاری بکنند.

در مورد فعالیتهای کارگروه سکونتگاههای غیررسمی به شما عرض می کنم که همانطور که در سایت انجمن می توانید ببینید، در حال حاضر کارگروه سکونتگاههای غیررسمی، به همت چند تن از دوستان باسواد و فعالمان، چند برنامه را در پیش گرفته که امیدواریم با کامل شدن شعبات استانی انجمن و پیوستن افراد فعال و علاقمند در سایر شهرهای کشور این برنامه قوت بیشتری خواهد گرفت و ایده های جدیدی مطرح شود.

یک از این فعالیتها که شدیدا پیگیری می کنیم، مستندکردن پروژه های جامعه محوری که در سکونتگاههای غیررسمی از ابتدای کار مددکاران اجتماعی تا کنون صورت گرفته است. برای مدون شدن این گزارشات، فرمهایی تهیه شده و همکارانی که در این حوزه فعالیتی داشته اند می توانند با تماس با انجمن و دریافت فرم مذکور این تجربیات را در اختیار ما بگذارند تا انشاءالله با نام خود آنها در کتابی که با همین عنوان تدوین خواهد شد به دانشجویان و همکاران دیگر منتقل شود. اگر هم کسی از وجود، فیلد، تجربه یا طرح موفقی در هرجای ایران اطلاع دارد به ما اعلام کنند کارگروه در تدوین و مکتوب نمودن این گزارشها کمک خواهد کرد. در سایت انجمن هم یک بخش به کارگروه سکونتگاهها اختصاص داده شده که همکاران می توانند یادداشتها و نکته یا مقالات خود را در آنجا منتشر کنند.

مقالات و پژوهشهایی که در این حوزه انجام شده و نیز قوانین و مقرراتی که وجود دارد جمع آوری شده و در حال تکمیل شدن است تا بتوانیم آرشیوی قابل رجوع در انجمن در حوزه سکونتگاههای غیررسمی ایجاد کنیم. ایده آل ما این است که بتوانیم مقالاتی که مددکاران اجتماعی در این حوزه می نویسند و دانشی که در این حوزه تولید می کنیم را به زبان انگلیسی در محفلهای علمی دنیا عرضه کنیم و آنگونه که در طی مدت کوتاه فعالیت این کارگروه متوجه شده ایم، این امر دستیافتنی است و اگر همکاران دانشمندمان کمک کنند به زودی تعامل ما با دنیا دوطرفه خواهد شد. اما در گام نخست، باید پژوهش ها و گزارش طرحهای موفقی که در دنیا وجود دارد و می تواند به ما در مسیر توسعه مان کمک کند را ترجمه و در دسترس همگان بگذاریم.

نشستهای تخصصی که در موضوعات مختلف در انجمن برگزار می شود با موضوع سکونتگاهها نیز صورت خواهد گرفت که البته ما امیدواریم این نشستها فقط در تهران نباشد و در شعبات استانی انجمن هم این مدل اجرا شود تا در نهایت بتوانیم دانش و بضاعت مددکاری اجتماعی را در حوزه های مختلف از جمله سکونتگاههای غیررسمی تقویت کنیم. قطعا ما زمانی می توانیم به توانمندشدن سکونتگاههای غیررسمی کمک کنیم که به دانش روز و مهارت کافی مجهز باشیم.

منبع: روابط عمومی انجمن مددکاران اجتماعی ایران