واکاوی تعریف جدید مددکاری اجتماعی

اگر چه حرفه مددکاری اجتماعی در جهان تاریخی به درازای بیش از یک قرن دارد، عمر این حرفه در ایران به حدود۵۷ سال می رسد. این حرفه در عمر نیم قرنی خود در ایران فراز و فرودهای فراوانی را تجربه کرده است، اما آنچه بیش از همه حائز اهمیت است نرسیدن این حرفه به جایگاه واقعی بایدی خود می باشد. در این راستا دلایل مختلفی از جمله نداشتن متولی مشخص (بعضا داشتن پدران و مادران متعدد)، جدایی از مجامع علمی جهانی، عدم تولید دانش بومی، بی توجهی مسئولین به این حرفه و شاغلین آن، کم کاری و بدکاری های بانیان و شاغلین این حرفه و … بیان می گردد. از بحث دلایل که بگذریم می توان به تفاوت های این حرفه در ایران و جهان اشاره کرد، در حالی که مددکاران اجتماعی در دنیا چتر خدماتی خود را در دوره ی پسامدرن به درازای تمامی افراد، گروه ها و جوامع انسانی گسترانیده اند. شاغلین این حرفه در ایران در پی توضیح معنا و خدمات این حرفه به دست اندرکاران و عموم مردم می باشند. به همین علت در این نوشتار برآنیم تا با بازخوانی جدیدترین تعریف مددکاری اجتماعی که در جولای سال ۲۰۱۴ در نشست عمومی فدراسیون بین المللی مددکاری اجتماعی(IFSW)و مجمع عمومی انجمن بین المللی مدارس مددکاری اجتماعی(IASSW)به تصویب رسید، نیم نگاهی اجمالی بر جنبه های مختلف این حرفه در دوران پست مدرنیسم یا پسانوگرایی بیندازیم. لازم به ذکر است که در اینجا، کلمه “پست مدرنیسم ” اشاره به مقطع زمانی داشته و ارتباطی با فلسفه و زیربناهای اعتقادی این دوران همچون نسبی گرایی، معناگرایی، جزئی نگری و … ندارد. تعریف ارائه شده، بدین شرح می باشد: مددکاری اجتماعی یک حرفه کاربردی(مبتنی بر عمل) و رشته تحصیلی دانشگاهی است که توسعه و تغییر اجتماعی ، انسجام اجتماعی و توانمندسازی و آزادسازی افراد را تسهیل می کند. اصول عدالت اجتماعی ، حقوق بشر ، مسئولیت جمعی و احترام به تفاوتها در مددکاری اجتماعی اساسی اند. مددکاری اجتماعی، با تکیه بر علوم اجتماعی، علوم انسانی و دانش بومی، افراد و ساختارها را در مقابله با چالشهای زندگی و ارتقاء رفاه و بهزیستی درگیر می کند.”
می توان این تعریف را به پنج بخش تقسیم نمود هر چند بخش های مذکور به سهولت قابل تفکیک و مرزبندی نبوده و چه بسا هر مورد زیرمجموعه چند بخش قرار گیرد. این پنج بخش عبارتند از: پیش نیازها، ویژگی ها، گروه هدف، ابزار و اهداف.
پیش نیازها: این بخش را می توان به دو زیر مجموعه دانش پایه و اصول حرفه ای و اخلاقی تقسیم کرد. براساس تعریف مذکور در بخش دانش پایه، نظریات و مفاهیم علوم اجتماعی، انسانی و دانش بومی هر کشور به عنوان پیش نیازهای این حرفه ذکر شده اند. که حرفه مددکاری اجتماعی در ایران به شدت از کمبود دانش بومی رنج می برد. امید است پدران و مادران مددکاری اجتماعی و سایر افراد توانمند این حرفه با مکتوب کردن تجارب ارزشمند خود زمینه ایجاد دانش بومی این حرفه را فراهم نمایند. در بخش اصول نیز اصول عدالت اجتماعی، حقوق بشر، احترام به تفاوت ها و مسئولیت اجتماعی به عنوان اصول اساسی حرفه ای و اخلاقی که زیر بنای کار با هر گروه هدفی می باشد بیان شده اند. لازم به ذکر است که اصول اخلاقی و حرفه ای پیش گفته در منابع مختلف مددکاری اجتماعی را می توان به عنوان تابعی از هر یک از این اصول کلی در نظر گرفت. به طور مثال، اصول اخلاقی اساسی و معروفی همچون اصل فردیت و پذیرش می توانند به عنوان زیرمجموعه اصل احترام به تفاوت ها در نظر گرفته شوند.
ویژگی ها: در این تعریف، دو ویژگی اساسی برای این حرفه بیان شده است: کاربردی (مبتنی بر عمل) و دانشگاهی بودن. بی شک حرفه مددکاری اجتماعی یکی از پرکاربردترین حرفه ها در شرایط کنونی می باشد که کاربردی و عمل گرا بودن، آن را از بسیاری حرفه های دیگر متمایز نموده است. همین ویژگی مددکاران اجتماعی را به عضو ویژه در گروه های مختلف کاری تبدیل کرده است. در مورد دانشگاهی بودن این رشته، ذکر این نکته خالی از لطف نخواهد بود که قطعا دست اندرکاران اصلی تدوین این تعریف (منظور تعریف جدید مددکاری اجتماعی است) شناختی نسبت به دانشگاه هایی نظیر دانشگاه جامع علمی کاربردی و پیام نور در ایران نداشته اند وگرنه بی شک منظور از دانشگاهی بودن این رشته را با شفافیت و اختصاصیت بیشتری تعریف می کردند تا صرف نام دانشگاه برای یک مجموعه مجوزی برای تربیت مددکاران اجتماعی آن هم مددکاران اجتماعی متخصص در رشته هایی چون مددکاری تخصصی کودک، خانواده، اورژانس اجتماعی و … نباشد. یقینا مراد از تعریف مددکاری اجتماعی به عنوان یک رشته دانشگاهی، تعیین آن به عنوان رشته ای تخصصی با مفاهیم و سرفصل ها مشخص و ویژه که ترکیب آن با در نظر گرفتن شرایط ویژه برای ورود افراد به آن و همچنین توجه به کیفیت آموزش های عملی و نظری ارائه شده می تواند به تربیت مددکاران اجتماعی متخصص، حرفه ای و توانمند منجر شود که عملکرد آنان بیش از این که نشان دهنده سهل بودن این حرفه باشد، بعد ممتنع و تخصصی بودن آن را نیز یادآوری نماید.
گروه هدف: در این تعریف تمامی افراد، گروه ها و جوامع انسانی به عنوان گروه هدف این رشته در نظر گرفته شده اند و همچون گذشته نمی توان گروه هدف این حرفه را آسیب دیدگان اجتماعی یا افراد، گروه ها و جوامع در معرض آسیب در نظر گرفت. تاکید بر این مورد در تعریف جدید مددکاری اجتماعی به نوعی مجوز و راهنمای ارائه خدمات مددکاران اجتماعی در حوزه های مختلف پیش بینی شده و نشده می باشد که نیاز است مددکاران اجتماعی شاغل در ایران با کسب تخصص و دانش لازم به سمت ارائه خدمات به تمامی افراد، گروه ها و جوامع انسانی گام بردارند.
ابزار/اهداف: این تعریف به طور مشخص در ارتباط با ابزار مورد استفاده مددکاران اجتماعی سخن نمی گوید. هرچند می توان مواردی همچون توسعه و تغییر اجتماعی، انسجام اجتماعی، توانمندسازی و آزادسازی افراد را به عنوان ابزار کار مددکاران اجتماعی در نظر گرفت تا با استفاده از این ابزار به اهداف غایی این حرفه که در ادامه بیان می شود رسید. همچنین می توان این موارد را به عنوان اهداف کوتاه مدت و میان مدت نیز در نظر گرفت. به طور کلی می توان گفت تعریف این موارد به عنوان ابزار یا اهداف بستگی به حیطه فعالیت و نوع نگاه مددکار اجتماعی در زمینه مورد نظر دارد.
اهداف غایی: در این تعریف دو هدف به عنوان اهداف غایی حرفه مددکاری اجتماعی در نظر گرفته شده است: ارتقاء رفاه و بهزیستی گروه های هدف و درگیر کردن افراد و ساختارها در جریان مقابله با چالش های زندگی. در زمینه هدف اول (ارتقاء رفاه و بهزیستی) می توان گفت به طور کلی هدف نهایی تمامی فعالیت های مددکاران اجتماعی همین مورد می باشد که از طریق درگیر کردن گروه هدف در جریان رسیدن به اهداف میسر خواهد شد. هدف دوم نیز اشاره به یکی از اصول بیان شده در متون مددکاری اجتماعی تحت عنوان اصل “مشارکت در تصمیم گیری” دارد که توانمند سازی و تغییر پایدار را منوط به مشارکت افراد در فعالیت ها و درگیر کردن افراد در فرآیند کمک می داند.
در پایان لازم به ذکر است که فدراسیون بین المللی مددکاری اجتماعی هر ساله، شعاری را به عنوان شعار سال مشخص می کند. در سال جاری (۲۰۱۶ میلادی) با محور احترام به شان و حقوق همه انسان ها، شعار مددکاران اجتماعی در جست وجوی یک جامعه انسانی منجسم تعیین شده است. شعاری که براساس تعریف پیش گفته، انسجام اجتماعی را به عنوان یک هدف در نظر گرفته است. می توان گفت این فدراسیون امیدوار است مددکاران اجتماعی با ابزاری همچون توسعه و تغییر اجتماعی، توانمند سازی و آزادسازی افراد و توجه به اصولی چون احترام به تفاوت ها، تلاش در راستای تحقق عدالت اجتماعی و رعایت حقوق بشر و انجام مسئولیت های اجتماعی، به سوی یک جامعه انسانی منسجم گام بردارند. جامعه ای فارغ از رنگ ها، نژادها، مرزها، زبان ها و … جامعه ای منسجم و واحد براساس انسانیت. جامعه ای که بارزترین نتیجه آن احساس هم بستگی و امنیت اجتماعی خواهد بود. در کشور ما اگر چه اکثرا از زوایای دیگری همچون سیاسی، اقتصادی، پزشکی و … به مسائل اجتماعی نگریسته شده است و کمتر مجال ایفای نقش در سیاستگذاری ها را به شاغلین توانمند این حرفه داده اند، اما این موارد نباید مانعی بر سر تلاش این گروه تاثیرگذار در راستای تحقق شعار مذکور براساس شرایط پیش گفته باشد. بی شک در دورانی که تحت عنوان پسا برجام خوانده می شود و همگان وعده رونق اقتصادی را در سال آینده می دهند مددکاران اجتماعی به عنوان افرادی که در خط مقدم مسائل اجتماعی مشغول به فعالیت هستند می توانند با تلاش در راستای انسجام اجتماعی و احترام به تفاوت ها گامی هرچند کوچک به سمت جامعه منسجم تر، عادلانه تر و انسانی تر بردارند. گام هایی کوچک برای ایجاد تفاوتی بزرگ.

مرتضی دانائی فر
دانشجوی دکتری مددکاری اجتماعی